FROM THE AEONS ...

My photo
Albania, Albania
2021 - DITAR i ROCK dhe RREMUJE

Tuesday, September 17, 2013

Letërsia është një Hidra me dhëmbë të pamëshirshëm për të drejtën e të vërtetën

Intervistë me Loer Kume nga www.Qerthulli.com

Çfarë nuk është thënë, mund të thuhej sërish a duhej përsëritur patjetër për letrat shqipe? 

Kjo pyetje multiple më sjell në mend jo përgjigje, veç të tjera pyetje. A është letërsia shqiptare e sinqertë? A ka qenë e tillë? A kemi krijuar ne letërsi të paangazhuar? A kemi krijuar ne letërsi për hir të letërsisë e jo të revolucionit, i çfarëdo tipi qoftë ai, rilindas apo komunist, apo revanshist? E a ka qenë letërsia shqiptare e lirë? A është ndërkaq, sot, e lirë? Letërsia shqiptare ka kaluar po aq sëmundje sa kombi shqiptar në kohë. Duhet parë me kujdes që sëmundjeve mos t‘u gërricim koret, por të përdorim antitrupat e fituara prej tyre, për të ngjitur më lart e më të fortë pemën e letërsisë drejt dritës. 
Nëse bëhet fjalë për simptoma të tilla, ç'mund të bëhej konkretisht, në mos për të shëruar, të paktën për të parandaluar përkeqësimin e mëtejshëm?
Duhet menduar në mënyrë letrare nga kushdo që shkruan, jo në mënyre politike. Siç thotë Kamy në fjalimin e Nobelit, shkrimtari është ajo krijesë, që ka mbi vete një detyrë shumë të vështirë, të mos u shërbejë atyre që e bëjnë historinë, por atyre që i nënshtrohen asaj. Një shkrimtar duhet të mësojë deri 3000 vjet prapa histori e të mundë të lexojë deri, të paktën, 50 vjet përpara. Ah po, dhe padyshim, një shkrimtar, para se të japë intervista, duhet të shkruajë gjësend. 

Shihni mundësi reale që kjo të ndodhë? 

Po. Gjithmonë nesër.

Në morinë e problemeve, me të cilët përballet çdo ditë shoqëria jonë, shpesh të një natyre ekzistenciale, si ikja masive e popullatës, mbijetesa, plagët e trashëguara, ngushtica ekonomike, korrupsioni etj., ku e vendosni për nga renditja mjerimin e kulturës e, për pasojë, të letërsisë?

Mbase nuk jemi dhe aq të mjeruar sa duket në sy të parë. Mbase gjërat shkojnë ashtu siç duhet. Ka njerëz që krijojnë, proliferojnë në këtë vend, bëjnë punë të mira, jo domosdoshmërisht art, dhe janë për t‘u vlerësuar. Është e vërtetë që flasim për kulturë të lodhur, të mangët, të mjerueshme, por mos vallë 3 milionë shqiptarë duhet të jenë doemos të kulturuar lartësisht? Sidoqoftë, ata bartës të kulturës tonë të kësaj epoke ku po jetojmë, kanë dy mundësi. Ose të mbyten në dallgët që përshkruhen më sipër, ose t‘i hipin tryezës së sërfit krijues e ta përdorin për të kalëruar dallgën. Të tëra problemet, plagët, brengat, dramat, historiku ynë, janë buka e përditshme e letërsisë. Me to ushqehet për të prodhuar magjinë. Majën e diamantit. Ne kemi material të pafund për të krijuar histori epike në çdo drejtim joepik, duhet thjesht të hapen sytë e të gërmohet e studiohet në këto arkiva dhimbjeje, arkiva të errëta e të prodhojmë dritë artistike nga to.

A është i mundur, kur flasim për letërsinë e pas 90'ës, duke patur parasysh amullinë e botimeve dhe mungesën totale të kritikës së pandikuar, një vështrim përfshirës i vlerave të kësaj periudhe, dhe, nëse ka vlera, cilat janë ato, sipas jush?
 

Mendoj që ka vlera, por që kurrë s‘kemi ditur t‘i kuptojmë, lexojmë, komunikojmë. Mendoj se letërsia e viteve `90 ishte e ngarkuar dhe shfreu fort. Mendoj dhe se ajo letërsi ishte një simbolizuese shumë e mirë e kohës që jetoi.

Si mendoni se duhen evidentuar këto vlera dhe a është e mundur, për kohën që po jetojmë, të ndodhë kjo?

Ribotime. Ripërpunime. Kaq mund të bëjmë ne njerëzorët. Çdo gjë tjetër pastaj është e tepërt përballë gjyqtarit Kohë.

Ç'rol mendoni se luan interneti dhe mundësitë e reja të komunikimit në letërsi dhe sa e ndikojnë ato këtë të fundit?

Pasi njeriu mundi të ecte me dy këmbë, pas gjetjes, i gjeti se kanë qenë gjithmonë aty, të zjarrit, rrotës, makinës me avull, radios, anestezisë, njeriu gjeti world wide web... Internetin.
Është epoka ku jetojmë. Dikur shpejtësia matej me kuaj fuqi. Sa kuaj ka karroca e postës që do sjellë letrën? Sot jemi me fuqi bitesh. Miliarda herë shpejtësi përpara na hapin horizonte të paimagjinueshme. Shkëmbimi i infos, kulturore qoftë, është aq i shpejtë, sa, me anë të këtij mediumi, ti sapo ke teshtirë një poezi, kollitur një tregim e cigare bashkë, mundësia është që ta lexojë gjithkush në tërë botën. Kush e kundërshton këtë shkallë evolucioni do ta kafshojë gjarpri i humbjes në askund.
Ka vetëm një problem të vogël. Që truri nuk fikson në memorien afatgjatë, por në atë afatmesmen e afatshkurtrën, e si pasojë nuk japin pasuri të patundshme mendore. Ky është problem. Por zgjidhet për momentin duke mbajtur shënime, në pritje të çipit cerebral hi-nanotech. Që do zgjidhë gjithçka.
Ndërkohë shkruaj, hidh në net, merr kritika, merr pëlqime, zhvillohu, rritu, mos harro të pish ujë, hash bukë, marrësh frymë, shkelësh në tokë. Kaq thjesht.

Duke qenë se cilësia letrare dhe përfitimi ekonomik nuk shkojnë doemos krah për krah, mendoni se duhen ndihmuar autorët nga administrata dhe në ç'formë, duke patur parasysh se modele të tilla si çmimet dhe bursat janë përfolur shpesh jo për mirë?

Edhe pse nuk ushqehemi më prej miliona vjetësh tashmë, me mish të gjallë si luanët, çuditërisht evolucioni na ka ruajtur një stomak të madh e në raport të drejtë me trurin.
E vërteta është thënë herët, nuk mund të mendohet me bark bosh. Duhet ngrënë nganjëherë. Dhe kulinaria është e dashur për ne njerëzit. Idea është që unë jam taksapagues i rregullt në zyrën e tatimeve me liçencën e mjekut stomatolog, që e ushtroj si profesion e më jep të ardhura të mjaftueshme për tu ushqyer dhe njëkohësisht shkruajtur i lirë. Nga ana tjetër, nuk e kam tërë kohën që do të doja për të lexuar aq sa dua, e marrë me sporte, që do ishte klima ideale për të medituar e prodhuar letërsi.
Sidoqoftë, gjërat shkojnë ashtu si duhet të shkojnë. Unë mendoj disi në mënyrë mistifikuese që letërsia e mirë do dalë e do ndrijë sepse është në natyrën e saj. Të ardhurat nuk ndikojnë asesi në letërsi. Ka shkrimtarë që janë mësuesit e përjetshëm tanët tashmë, që kanë krijuar në kushte të mjerueshme. Ka dhe shkrimtarë bestseller me krijime totalisht idiote, të cilat nuk përmirësohen me rritjen progresive të të ardhurave dhe luksit të tyre. Duhen sidoqoftë, të dyja palët. Letërsia është letërsi. Paratë janë konkrete e të çmuara sigurisht, hipokrit ai që e mohon, por qëndrojnë me letërsinë si ana e errët dhe ajo e ndritshme e hënës. Pjesë e realitetit, të dyja, por në gjendje të pastër, nuk takohen kurrë me njera tjetrën.
Pastaj, të ndihmohen autorët nga administrata është një blasfemi e tmerrshme që kushdo autor që e mendon ka reshtur së qëni letrar. Mund të jetë çdo gjë tjetër por jo krijues. Konkurset e juritë janë të dobishme në nivel të perditshëm, tokësor, për të ngritur pak autostimën e stimën, për të dhënë ca famë më shumë, natyrisht po flas për jashtë vendit. Tek ne asgjë e tillë nuk funksionon. Por shkrimtari duhet të shkruajë për të vërtetën. Duke parë ngultaz të paktën 50 vjet përpara panoramën. 

Si e shikoni rolin e botuesit, librarit, jurive, ministrisë dhe, jo së fundi, të vetë letrarëve në raport me këta të fundit?

E kam thënë dhe në intervista e dialogë të tjerë, roli i botuesit është shumë i rëndësishëm. Më i rëndësishmi. Ai është ati që ushqen fëmijët, që në këtë rast janë lexuesit. Lexuesi shqiptar në më të shumtën e rasteve është infantil. Nuk ka formim, nuk ka shije, nuk ka dëshira. Lexon ç’ti reklamojnë. Ai do rritur. Do bërë një njeri i fortë nga fëmijë që është. Kush e bën këtë? Jo vetëm ai, sigurisht, varet nga ngritja e përgjithshme e nivelit kulturor të një vendi, por e bën… Botuesi.
Botuesi shqiptar, nëse nuk e ka kuptuar ende, ka një mision shumë të rëndësishëm, mision sublim. Të plotësojë ‘gapin’ e mungesës letrare që ka pasur vendi ynë në komunizëm. Jemi shumë shumë prapa. Një lexues mesatar shqiptar nuk ka kaluar e nuk ka dijeni as për egzistencën e kryeveprave botërore të shekullit të 20. Është katastrofë. Duhet shumë punë. Ndërkohë që shumica e botuesve shqiptarë janë tmerrsisht shumë dashakeqës. Përkthejnë e botojnë letërsi, më ndjeni që po e quaj letërsi, që pemët që janë prerë për të shtypur,  mallkojnë pragjet e shtëpive të këtyre botuesve nga parajsa e pemëve. Kjo letërsi qarkullon nëpër amvisa të dëshpëruara, e bëhet bestseller menjëherë. Më kujtohet një titull mahnitës psh. “E fiksuar pas fustaneve”. “E fiksuar pas shopingut” dhe nja dy milionë tituj të tjerë e kopertina të tilla horror që të dalin para nëpër vitrina e të shtrëngojnë fytin. Për të botuar librin tim të ardhshëm, do zgjedh në fillim botuesin me shumë vëmendje. Botuesi nësë ende s’e ka kuptuar, është një kurator e menaxher i librave që boton. Deri me sot nga aq sa kam lëvruar qark, njoh vetëm pak që mund ta bëjnë këtë punë ashtu si duhet. Botuesi është misionar.
Ka në tregun shqiptar të botuesve misionarë kalorës do ti quaja, por janë me sa njoh unë, vetëm dy a tre në total.
Meqë përmendni Ministrinë e Kulturës, dua të them diçka. Ministria e Kulturës është rregullator. Është de facto ministria e propagandës dhe reklamës së vlerave të një vendi. Ministria bashkë me tryeza njerëzish të artit duhet të krijojë shkëmbime idesh, e te krijojë platforma se si të injektojë aq sa mundet, pak a shumë, artin shqiptar jashtë vendit. Këtu i rëndësishëm është përkthimi, meqë po flasim pikërisht për letersinë.
Le të krijohen konkurse e plane përkthimi e konkurse të tilla që ti shërbejnë kulturës shqiptare e ngritjes se saj, ne vend që të merren me konkurse e shpallje fiktive çmimesh autorësh të dyshimtë veprash të dyshimta. Ministria më shumë se një entitet empirik me ministra për hir të të qenit ministër, duhet të hapet sipas meje e të ketë kontakte më njerëzit e kulturës, rrjetë, shkëmbim idesh. Kaq pak, kaq saktë. 

Si e shikoni të ardhmen e afërt të letërsisë shqipe?

Pyetje e madhe. Një përgjigje të madhe të vaditur e të rritur sa fasulja e famshme?
Letërsinë shqiptare e shoh si Rinoceront.
Me katër brirë e shumë bishta. Një bishë radioaktive. Një rinoceront që ecën i ngathët, rondokop, dhe puthet në buzë me një krokodil femër vjollcë verdhë e zi, me sy të kuq. Bëjnë dashuri, dhe lindin një Hidra, serioze, të vaksinuar, tmerrsisht të zhdërvjellët dhe plot me koka me ide të zjarrta me dhëmbë të pamëshirshëm për të dejtën, e mbi të gjitha për të vërtetën e pastër.

Me rënien e tiranisë ra vetvetiu edhe hierarkia e krijuar atë kohë e letërsisë shqipe. Shumë autorë të mohuar a të papërfillur, deri atëherë të ndaluar a të pabotuar, iu shfaqën lexuesit me veprën e tyre, shpesh edhe për herë të parë. Përmendim këtu Fishtën, Koliqin, Camajn, Trebeshinën etj., letërsinë e sirtareve dhe atë të burgut, apo edhe avangardën letrare të viteve '90. Sidoqoftë, ndonëse të pranishëm në raftet e librarive, ngjan se letërsia e vonuar dhe ajo e pasdiktaturës, ende nuk ka zënë vendin e saj, të merituar a jo, në kulturën tonë. Cilët mendoni se janë shkaqet dhe si mund të ndryshohet kjo?

Shkaqet janë në gjakun e sëmurë të shoqërisë shqiptare. Mungesa e kulturës. Mosinteresimi i shqiptarit deri te i mesmi, për letërsinë e artin. Paaftësia e botuesve. Damka e dogmës që la pas në mënyrë të pashlyeshme diktatura me institutin e saj të kontrollit të kulturës e mendjes. Duket nganjëherë sikur shqiptarëve u kanë qethur dhe trurin deri te “koci i partise”
Por ka dhe një politikë të nëndheshme minuese ndaj të stigmatizuarve të dikurshëm nuhas unë. Dhe kjo mund të jetë teori konspirative që qarkullon salloneve letrare, por mbase jo, mbase është tendenca e ruajtjes së status quo, duke ruajtur me dhëmbë pozicione opinion liderësh letrarë. Ka pasur ngjarje të shëmtuara si ardhja e vetme e Camaj në Shqipëri, të cilin nuk e priti askush. Po meqë u përmend Trebeshina, e kam lexuar, është shume i mirë sipas meje, dhe, pse nuk përmendet kurrë? Pse shtrihet një vel fshehje e harrese mbi këta njerëz? Mos vallë duhet tu rikthehemi vazhdimisht edhe pas 23 vjetësh fjalëve “unë po iki, fëmija lindi i vdekur?” Akoma të vërteta këto fjalë? Po fjalë janë, thashetheme kafenesh njerëzish që abuzojnë me alkoolin mbase. Shshsht.

Cilët poetë shqiptarë vlerësoni e nga cili prej tyre jeni ndikuar më shumë?

Poezia më ndikon në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, duke më bërë më perceptiv ndaj detajeve, ndjenjave të imta e të fshehta. Janë disa muskuj në trupin e njeriut që as nuk e di që i zotëron. Mund të bëhesh i ndërgjegjshëm për ta vetëm pas një stërvitjeje fizike specifike. Kështu është dhe poezia për njeriun, e për krijuesin në veçanti. Është stërvitja specifike. Nuk kërkoj në fakt poezi këmbëngulshëm, nuk kam qenë kurrë i prirur për të lexuar poezi, por lexoj me qejf çdo gjë që më bie ndesh e po edukoj veten me dietën poezi. Kam rizbuluar së fundmi poezinë e Camaj. Jam i mahnitur nga Camaj. Po dua të përmend Rreshpja, Gjetja, Teodor Keko, Ervin Hatibi, e ç’të gjej. Dhe lexoj poezi të poetëve të brezit tim, fantastike, e u premtoj atyre që me këtë anije tonën shumërremëshe do pushtojmë botën.

Në poezinë shqipe mund të dallohen, varësisht nga koha kur u krijua, stile dhe rryma të ndryshme. Nëse nga fillimet e shkrimit e deri në rënien e komunizmit kemi, pak a shumë, periudha të studiuara mirë, nuk mund të thuhet kjo për kohën që pasoi. Çfarë prirjesh e mënyrash të shkruari, në mund të grupohen njëfarësoj qindra e mijëra shkruesi-e-t e vargut, dalloni në këtë kohë?

Nga ç‘kam lexuar unë,mendoj se poezia ka fituar lirinë e vërtetë shumë më shumë se proza. Poezia ka rrjedhur në shtrate si i ka ardhë për mbarë, pa pasur tabutë e virgjërisë apo besnikërisë, qoftë dhe brenda dorës të së njëjtit poet. Bukur jo? Sensualiteti poetik në një woodstock orgjiak stilesh të lira.

Si e shpjegoni që në Shqipëri e në trevat e tjera jashtë kufijve shkruhet kaq shumë poezi?

Nga një studim i fundit i katedrës së gjenetikës së universitetit të Yoknapatawpha County kanë zbuluar më në fund gjenin e poezisë. Ai gjëndet, për arsye ende në studim e sipër, pikërisht në njeriun shqiptar. Kjo do jetë besoj.

Duke qenë se poezia është edhe ajo komunikim, si e shikoni raportin e lexuesit me poezinë dhe më gjatë, me poetin; apo edhe në kah të kundërt: raportin e poetit me poezinë e me lexuesin?

Poeti është një shaman medium ngacmues i emotivitetit të njeriut lexues. Sa më thellë, aq më mirë, ky është, duhet të jetë raporti. 

Në kohët tona, gjithnjë e më materialiste, në botëkuptim e në mënyrën e të jetuarit, ku e shihni vendin dhe rolin e poezisë? Sa vend ze ajo në jetën tuaj?

Sa më materialist pragmatist të jetë një njeri aq më papritur do vijë ai moment që poezia do ta godasë fort e trondisë thellë aty në cepin e ringut. Mua jo, unë stërvitem shumë. Jo çdo ditë, por mbase çdo javë, me poezi.

E shihni poezinë më pranë muzikës si gjini, apo më afër tekstit?

A nuk ju duket se poezia është një koketë flirtuese me të tëra gjinitë?

Si e shikoni të ardhmen e afërt të poezisë shqipe?
Nimfomane.