RockRrëmujë 24 - Vezë me kthetra

 



01/11/21


Ky shkrim është një përsiatje, një e folur me veten nga impulset e marra këto dy javë. Dhe do përpiqem të jem sa më koinçiz, meqë më sugjeruan që hapem shumë në silogjizma.

Ndërsa po bisedonim me Rita Petro për krijim, lexim, për sukses e çfarë duhet për sukses letrar dhe artistik në përgjithësi, Rita tha një fjalë që më mbeti: “Nuk mund të kem afër e nuk i toleroj njerëzit që ankohen”. Njerëzit që ankohen janë një fenomen i çuditshëm, një analizë më vete e psikologjisë njerëzore. Kryesisht, në opinion tim, njerëzit që ankohen janë natyra që nuk mbajnë shumë mbi shpatulla. Natyra pretencioze, të llastuara, që presin gjithçka nga bota jashtë tyre.

Sidoqoftë, për të krijuar një entitet artistik, duhet talenti, koha e duhur, vendi i duhur, njerëzit e duhur. Për informacionin e atyre që po lexojnë këtë shkrim, talent ka thuajse çdo njeri në botë. Në çdo kthesë gjen një gjeni. Një barcaletë rrëfen se si shkrimtarët e vdekur debatojnë ashpër se kush mes tyre është më i madhi. Pasi nuk e zgjidhin dot, mblidhen e shkojnë para Zotit. Dhe e pyesin, kush mes tërë shkrimtarëve është më i madhi. Zoti qesh e u tregon një bari plak nën një pemë duke kundruar dhentë e tij mbi lëndinë. Ai është shkrimtari më i mirë nga tërë ç’kanë qënë e ç’do jenë. Shkrimtarët revoltohen, po si, ai me shumë mundësi s’di të shkruajë e lexojë! Po, u thotë Zoti, por sikur të shkruante e lexonte, ai me çka në kokë e në zemër do ishte shkrimtari më i madh.

Talent ka në çdo cep. Vini dhe Conia, dy miq të mitë ishin asokohe futbollistë gjenialë e të pranuar nga të tërë si yje. Yje të lagjes, kalçetos, qytetit. Po më? Edhe njeri edhe tjetri kishin talentin e Messi dhe Ibrahimovic, të dy mund të kapnin majat, të shkëlqenin në botë, e të tërë ne të krenoheshim që këta yje kishin dalë nga lagjia jonë. Të dy vazhduan të luanin deri … sot. Asnjëri nuk shkëlqeu më shumë se rrethet futbolldashëse të qytetit. Dhe gjithmonë, në kokën time, endej e përsillej pyetja, pse Vini dhe Conia nuk u bënë yje futbolli, kur askush nuk e meritonte më shumë se ata? Dhe kjo është një pyetje konstante në çdo kohë në kokën time. Dhe pyetjet vijojnë. Pse ‘Asgjë sikur Dielli’ nuk janë si U2? Ose Bojken Lako nuk është si Trent Reznor? Pse Familja Qena nuk janë si Buena Vista Social Club, apo Into Thin Air nuk janë si Muse, apo pse Qelbanix nuk ishin si Royal Blood, apo të tërë çfarëdoqoftë, sepse nuk është mirë kur krahason muzikantët me njëri tjetrin?

Kur i them Helios, vëllait tim të supertalentuar muzikant, pse nuk tenton të bëhesh perkusionist në New York? Je në vete, – më përgjigjet – këtu në çdo stacion metroje ke njerëz gjenialë më të aftë se Phil Collins apo John Bonham. Dhe në fillim kjo e dhënë të impresionon.

Pastaj pashë më qartë. Së pari veten time, e pastaj gjithçka tjetër. Kur isha ende ëndërrimtar, e ëndërroja për librin tim të parë, askush nuk besonte se kjo gjë ishte serioze përveç meje. Kur botova LUX, për herë të parë, tërë njerëzit lexues u habitën si mundej që unë të prodhoja të tillë material. Kjo sepse unë kisha tjetër profesion. Ndërkohë, unë kurrë nuk e kisha menduar ndryshe, përkundrazi, unë mendoja se bota më detyrohej një përkulje gjunjësh, për talentin tim. Dhe fakti e solli, që kokëfortësia dhe këmbëngulja ime ia dolën.

Njerëz të talentuar ka në çdo cep të botës. Por nuk mjafton të kesh talent. Duhet të kesh këmbëngulje. Aty është çelësi i çdo suksesi. Nuk shkon askund, nëse mendon se bota të detyrohet ty diçka. Bota dhe njerëzit nuk të detyrohen ty asgjë. Ti, nëse di të bësh diçka, bëje, dhe bëje mirë. E pasi ta bësh, puno në atë drejtim pafund. Puno mbi kohën, dhe vendin. Bëhu stalaktit. Një stalaktit nuk ekziston, veçse në sajë të këmbënguljes së miliarda pikave të ujit që ndërtojnë një strukturë minerale mijëvjeçare. Duhet këmbëngulje dhe kohë. Duhet punë.

Ti je një vezë. Nga kjo vezë e rrumbullt mund të presësh gjithçka. Mund të presësh bukë me vezë, vezë e rrahur kremoze, vezë e zier, drejt e në gojën e konsumatorit gllabërues. Ose, nga kjo vezë mund të dalë një bisht, spërdredhës, i një kafshe rrëshqanore, mund të dalin pupla të shpupurisura të një zogu të ndrojtur, ose mund të thyhet cipa e të dalin një palë kthetra, gati për të luftuar, ngjitur, kapur, arritur, vendin e tyre në botë. Ti je një vezë e rrumbullt e brishtë.

Vendos çfarë do të dalë nga cipa e kësaj veze. Diçka e ngrënshme, e shijshme, shteruese, apo diçka që të kap në fyt e s’të lëshon ty dhe brezat që do vijnë. Mos u anko. Mos u viktimizo. Vendos ç’do të dalë nga veza jote, dhe puno.

Shqipëria është terren i vështirë, ndaj shokët e mi nuk ia dolën. Vend i humbur, krejt anësh bote, të tërë ia dalin jashtë këtij vendi. Tërë shqiptarët e suksesshëm janë krijuar jashtë Shqipërie. Por, nuk mjaftojnë justifikimet. Origjina është veza. Vendos çdo të jesh jashtë vezës.

RockRrëmujë 23 - Izolimi vdes

 

18/10/21

Zgjo hapësira çdo mëngjes, thyeje botën mes për mes, kohë që izolimi vdes. Kështu këndojnë “Djemtë e Detit”. What we got here, is failure to communicate, u thotë kapiteni të burgosurve me zinxhirë, te filmi “Luk gjakftohti”,  interpretuar nga Paul Newman ne 1965. Frazë që e morën Guns ‘n Roses dhe e vendosën në fillimin e këngës Civil war. Mungesë komunikimi. Luftë civile. Vëllavrasëse. Izolimi vdes, në mëngjes, mund të jetë izolim i brendshëm, që mengjesi ta vret duke të futur në kontakt me botën. Ose duhet të jetë izolim i botës ku jeton, dhe djemtë e Lezhës së izoluar dhe damkosur nga sistemi i diktaturës komuniste e ndienin në lëkurë. Muzikalisht të zhvilluar si pakkush që në ‘89, kur u krijuan, ata vuanin izolimin kulturor dhe të audiencës që do t’i dëgjonte.

Idenë për këtë shkrim ma dha një mik i imi, funksionar idealist i portës së ligjit, ndërsa po flisnim histori të asaj kohe e të kësaj kohe, që emërues të përbashkët kanë nënzhvillimin e Shqipërisë. Ne jemi kështu sepse nuk komunikojmë, tha ai në bisedë e sipër. Kur komunikojmë, kuptohemi shumë mirë, dhe tërë punët bëhen mirë. Ose, më së paku, nuk i bëjmë keq.

Para disa vitesh, në ciklin Sfera Shqipe, trajtova në njëfarë mënyre në dy shkrime rresht, Tribale tepër tribale I dhe II, pikërisht izolimet antropologjikisht të ndryshme të veriut dhe jugut të Shqipërisë. Dhe moskomunikimin nga një krahinë në tjetrën. Përgjithësisht në Shqipëri sot mund të shohim shumë thjesht marrëdhëniet komunikuese. Aty ku ka rrugë ose ku janë bërë rrugë, ka shpërthyer zhvillimi, turizmi eksplorues lokal, agroturizmi, e shkëmbimi i njerëzve dhe kulturave. Aty ku ende nuk ka mbërritur rruga e re, specifikisht folur në zonën e Dibrës, Rruga e Arbrit, janë ende zona të paaksesueshme dhe unë i pari nuk kam qenë kurrë në Dibër.
Por Rruga e Arbrit një ditë do të bëhet, ne do shkojmë në Dibër e turizmi do lulëzojë në çdo cep të vendit, ndërsa ajo që më shqetëson vërtet dhe që dua ta sjell në vëmendje në këtë shkrim, është mungesa e komunikimit mes artit shqiptar.

Unë nuk jam dakord me aksiomën tashmë të betonuar, që shkrimtarët nuk lexojnë njëri-tjetrin. Nuk është ky problemi ynë. Shoh kudo tryeza e mbledhje, sidomos gjatë këtij Tetori të librit, ku njerëzit që mblidhen janë të fushës së trajtuar, mblidhen shkrimtarë e flasin për njëri-tjetrin, mblidhen studiues e flasin për njëri-tjetrin. Dhe segmentet e referencës së mbledhjeve artistike në vendin tonë janë edhe më të ngushta se sa duken; varen jo vetëm nga lloji dhe profesioni, shkrimtarët me shkrimtarët, poetët me poetët, piktorët hapin ekspozita me piktorët, e muzikantët e rreperat i bëjnë dis e like njëri tjetrit, por izolimi në Shqipëri është dhe me moshë. Me fasha moshe. Kështu, moskomunikimi shqiptar është i mbushur me kuvli e kuti profesionesh, moshash, grupesh interesi, inatesh të vogla meskine, dhe sa vjen e zvogëlohet audienca, impakti, diskutimi e, si pasojë, zhvillimi. Kështu, arti shqiptar ka mbetur në nivele shumë problematike e të prapambetura në krahasim me botën. Në çdo vend e në çdo kohë, artistët krijojnë një lumë zhvillimi social, ku në këtë lumë notojnë, lundrojnë e gjejnë jetë ide të reja, komunikime mes arteve dhe komunikimi me publikun, e ky lumë kthehet në përmbysës digash kur fryhet nga keqpërdorimi politik, duke drejtuar kështu revolucione e ndryshime rrënjësore sociale.

Mbase është faji i viteve të diktaturës që futën frymën e tredhjes së artit, por tashmë kanë kaluar aq shumë vjet nga ajo diktaturë e larguar! Dhe në kohë të diktaturës, prapë, artet kishin komunikim midis tyre. Regjizorët komunikonin me shkrimtarët, gjuanin në pellgun e tyre, muzikantët e këngëtarët me poetët, shkrimtarët me piktorët ose me artet performative, e kokolepsjet e përfshirjet vazhdojnë kështu pa fund.

Ndaj sot, në ditët e sotme, kemi filma shqiptarë jashtë realitetit e të rrëfyer keq, kemi tekste kengësh idiote e patetike e fare pa yndyrë, kemi letërsi që nuk lidhet me lexuesin, sepse nuk lidhet me realitetin apo mekanizmat krijues, që koha ka kohë që i ka sjelle në tregun botëror. Por letrarët nuk shohin, vetëm ushqehen me veten e tyre, e kemi shumë pak piktorë me stil autentik, e kemi fare pak, thuajse aspak artistë të performance art. What we got here, is failure to communicate. Nuk komunikojnë artet me njëri-tjetrin, dhe nuk komunikojnë artistët. E si pasojë, nuk ka audiencë të gjerë.

Është çështje fryme, është çështje organizative, orientimesh, politikash, mospasja e një koloseumi ndeshjesh mes arteve, mosekzistenca e një klubi artistësh ose shumë klubesh artistësh, moskrijimi i mekanizmave të njohjes së artistëve nga mbarë shqiptarët (hiq këtu muzikën, për nga vetë natyra e saj polikomunikuese), duke e mbyllur artin brenda kryeqytetit, duke e kthyer në snob art, e duke krijuar veç vatra lokale që funksionojnë të shkëputura nga njëra-tjetra, duke mos pasur asnjë lloj jehone, ndikimi e zëri në kapitull.

Kështu, urojmë të hapen enët komunikuese, të hapen dyert, të çahet bota shqiptare mes për mes, e të vijë koha që izolimi vdes. Kaq. 

RockRrëmujë 22 - Gjuha e lëvizshme, Babeli i prishur

11/10/21


Një nga mitet më domethënëse dhe fenomenale (në kuptimin, fenomenologjike) që njeriu ka përdorur përgjatë rritjes së tij në shekuj, është miti i Kullës së Babelit. Njerëzit e brezave të pas përmbytjes së madhe në një qytet të quajtur Babel, vendosin të ndërtojnë një kullë të pafundme derisa të arrijnë parajsën, shtëpinë e qetë të zotit, Jehovait, Elohimit, a kushdo zoti që fshihej e shtrihej kokrraqejfazi në parajsë. Ky zot, sheh e ndjek me vëmendje situatën në Babel, kupton që bashkësia njerëzore me ritmin që po punonte, me shumë mundësi do arrinte parajsën, ndaj gjeti një mekanizëm ta frenonte këtë veprim. Njerëzit flisnin një gjuhë dhe puna shkonte fjollë, ndaj zoti vendosi t’ua prishte e përziente gjuhën e t’ua ngatërronte në shumë gjuhë të tjera. Kështu u bë, puna u ngatërrua gjithashtu, dhe rrëmuja pushtoi Kullën e Babelit, dhe njerëzit kurrë nuk arritën të përfundonin ngritjen e saj, e artriti i zotit Jehova Elohim mbeti i patrazuar shtrirë mbi retë e buta.

Me shumë mundësi, Babeli është një fillesë Babiloni ose një simbol mitik i Babilonisë, vendit e perandorisë ku për qindra e qindra vjet njerëzimi ngjitej e ngjitej në njerëzillëkun e tij më të mirë. E si referencë, zhvillimi njerëzor do vinte pikërisht nga ky lëmshi i madh emëruesi të përbashkët njerëzor që quhej Babiloni. Kjo me siguri, në kush e di se çfarë divane plakash babilonase, duke pirë kush e di se çfarë çajesh, bëri të lindte thashethemnaja e Kullës së Babelit. Uhh, andej nga Babilonia, çfarë nuk bëhet, po arrijnë zotin, si? Po ngrenë një kullë të lartë drejt qiejve.

Sidoqoftë, thënë ky aludim si ushtrim antropologjik, vijmë te mekanizmi që përdora. Thellë në thelb, brezi i rrëmujës nuk jemi ne, brezi im dhe i joti, si kam aluduar në Histori e Shkurtër e Rrëmujës, por paska nisur fill pas përzierjes së gjuhëve.

Njerëzimi i bërë një përmes gjuhës, njerëzit, duke folur një gjuhë, nuk kanë kufinj e mund të pushtojnë vetë qiellin. Komunikimi njerëzor sjell gjithë më të mirën njerëzore. Ajo çka njeriu ka më të mirë është, sigurisht përveç mendjes së tij, aftësisë për të qeshur e imituar, aftësisë unike për t’u habitur, është komunikimi. Dhe kulla e Babelit na rrëfen ç’mund të arrijmë ne si rracë, nëse komunikojmë. Mjafton të mendojmë çfarë ndryshimi ka pasur bota në 20 vjet telefon celular, Google, internet portabël, në rrjete sociale, në komunikim global. Sigurisht, bashkë me komunikimin rrjedh dhe budallallëku – Umberto Eko thoshte që rrjetet sociale i japin mundësinë çdo idioti të ketë audiencën e tij – sigurisht ka dhe shumë infektime në idiotësi, por e marrim të mirëqenë që mençuria njerëzore do të fitojë. Ndërkohë dua të bëj demarsh në logjikë, e të futem pak më shumë në mikro.

Jimmy Hendrix to the Tower of Babel, is a miracle, këndojnë Queen në këngën e tyre The Miracle. Freddie e adhuronte Hendrix, dhe besonte që ai ishte muzikanti dhe artisti perfekt. Ndaj ideja e Hendrix në majë të kullës së Babelit është simbolika e artistit që unifikon tërë njerëzimin.

Ku qëndrojnë muret?

Muzika është mjeti më unifikues në botë. Nuk kanë rëndësi fjalët. Dhe ne shqiptarët mund ta themi këtë më mirë se kushdo. Kemi dëgjuar çdo lloj muzike, që nga greke, sllave, italiane, e muzikën botërore në anglisht, duke adhuruar muzikantët, duke tundur kokën, ëndërruar, lumturuar, lundruar, fluturuar në tinguj. E pas kësaj, kemi mësuar fjalë e fjali anglisht, italisht, greqisht, serbisht, rumanisht, e kushedi sa gjuhë.

Por ky nuk është fenomen thjesht shqiptar – kurioz izolim hall. Edhe sot, grupi më i famshëm në botë, mos më pyesë kush pse, është BTS, një grup korean, që këndon në gjuhën koreane. Askush nuk do të dijë për gjuhën, kur flasim për muzikë. Në hierarkinë e komunikimit, gjuha vjen e dyta para muzikës.
Ka një mjet më të fuqishëm edhe se muzika. Piktura. Kushdo që sheh një pikturë, ndjek gjurmën që lënë ngjyrat dhe kompozimi, nga sytë e brenda vetes, nëpër fije nervore e emocione. Para se të flasim e të shpjegojmë një pikturë, ajo na godet, madje dhe pa fare fjalë. Madje, fjalët mbi një pikturë, ngatërrojnë e na bëjnë t’i japim formë statike një emocioni. Sërish fjalët na ngatërrojnë.

Çuditërisht, njerëzit në gjuhë të ndryshme, ulur në një bar, arrijnë shumë mirë të kuptohen me njëri-tjetrin, të shkëmbejnë emocione, të flirtojnë, të flasin një gjuhë që qëndron sipër kokave të tyre, e komunikon rrjedhshëm në një tjetër nivel, e njerëzit thjesht udhëhiqen nga ajo gjuhë e pafolur me gjuhë (ose dhe e folur me gjuhë).

Madje, kur njerëz në gjuhë të ndryshme pinë alkool, komunikimi bëhet shumë më i rrjedhshëm, sikur gjuha e huaj është gjuha e nënës.

Shqipja është nga gjuhët më të vjetra e të rralla në botë. Shqipja ka një funksion unik që pak gjuhë të tjera e kanë. Është flamuri, atdheu dhe feja jonë. Është si një markë – gjithkush që është shqiptar e bart me vete dhe identifikohet. Shqipëria dikur ishte aq, sot është kaq, nesër nuk i dihet sa do jetë territorialisht, por atdheu jonë – gjuha – është aq sa shqiptarë ka në botë. Thënë këtë, shqipja nuk na ka çuar diku, nuk kemi fare shkëmbim dhe nuk kemi pakufishmëri e liri mendimi. Në raporte me botën, ne ose do flasim gjuhën e huaj, ose do përkthehemi.

Sigurisht nuk është faji dhe çështja e shqipes vetëm. Italishtja, një nga gjuhët më të artikuluara, rrjedhëse e latinishtes, pushtueses e perandorisë më të madhe e me ndikim, nuk është një gjuhë ndikuese sot në botë. Greqishtja, që për efekte kulturore dikur ishte gjuha e Bizantit, perandorisë 1500 vjeçare, sot është një gjuhë fare pa terren gjithashtu.

Është fuqimisht çështje politike. Pushtimet, perandoritë, përhapja e gjuhës, spanjishtja, anglishtja, gjuha kineze. Por jo vetëm kaq. Ka diçka tjetër. Pa dashur të hyj në analiza gjuhësore për të cilat nuk ofroj dot eskpertizë, por… just to get it. Fjala ‘get’ bart sekretin. ‘to get’ është tulla më kopile e ndërtimit të një gjuhe. Mund ta fusësh kudo e të dalësh faqebardhë.

E për këto mekanizmat e veckël praktikë, anglishtja është gjuha më komunikuese sot në botë. Dhe kjo, jo vetëm se anglezët ishin pushtues, jo vetëm se amerikanët janë influencues dhe Roma moderne. Në US nuk ka gjuhë zyrtare, por gjithçka është në gjuhën angleze. Thjeshtësia e komunikimit dhe eficienca e kohës. Koha, ky thesar i madh. Anglishtja është gjuha e Babelit. Anglishtja kap e gllabëron fjalë, i fut brenda vetes, i përdor, nuk pyet fare për rregulla, për etikë, një mini Babiloni sipas gjuhëtarëve, një gjuhë e gjallë përpëlitëse gjithë artikulime.

Ndaj, konkluzioni im është që letërsia, krijimi i pastër artistik, shprehja e artit, këtij babeli njerëzor, duhet të notojë sa më thellë në kontinentet e paeksploruara njerëzore, e duhet të shprehet sa më thjesht në gjuhë. Vërtet shqipja është gjuha dhe atdheu ynë, por askujt nuk i duhet nëse shqipja jote ka nxjerrë fjalë nga fundi i sëndukut të gjuhës sonë, apo pasuria e fjalorit tënd shtrihet nga Bogdani te fjalëformimet e Kadare. Askujt nuk i duhet lëvrimi i gjuhës tonë, kur gjuha jonë në vetvete është një kufizim midis nesh dhe botës.

Kur lexon Borges në shqip, çmeritesh nga mendimi dhe stili, njësoj si në spanjisht. Dhe kjo nuk ndodh sepse ti vlerëson përdorimin e spanjishtes së tij, apo të përkthimit të sofistikuar të përkthyesit. Thjeshtësia dhe thellësia, ato janë dy kuajt e tij të betejës. Kujt dreqin i duhet një gjuhë e rënduar, komplikuar, tërë lajle-lule, fjalëformime, patetizëm, pretenciozitet?

Synimi im personal si autor, është thjeshtimi maksimal në shprehje maksimale.

Audienca së cilës unë personalisht i drejtohem, sot, është e gjithë bota. Mekanizmi im është përkthimi. Ndaj t’u japim mundësinë përkthyesve të lodhen sa më pak, e të transmetojnë sa më shumë. Babeli ndodhet brenda nesh. Dhe ngritja e tij, nuk vjen nga rëndësia e gjuhëve të veçanta, por nga unifikimi i gjuhëve në një, drejt parajsës. E parajsën do ta pushtojmë duke vendosur ‘to get’, një pas një, në një ngrehinë të pandalshme mendimi. 

RockRrëmujë 21 - Për mjeshtërinë e të qeshurit dhe lloje të tjera hallesh

 

27/09/21


Është sublimim i inteligjencës njerëzore të bërit humor, është çelje e shpirtit, hapje e tërë llojeve të çakrave dhe shkrirje e njeriut me energjinë universale, kur një njeri qesh me të vërtetë. Kur një foshnje qesh, gjë që nuk mund të vihet në dyshim (e qeshura e fëmijëve dua të them) sipas Piter Pan, lind një zanë. Gjithashtu, vënia në funksion e muskujve, një e qeshur e shëndetshme dhe e vërtetë vë dhe vihet në funskion nga dy muskuj, zigomatiku, përgjegjës për gojën, dhe orbicularis oçuli, përgjegjës për sytë, ndaj kur njeriu qesh vërtet, hapet krejtësisht ndaj botës, e qesh edhe me sy.

“Komikja nuk ekziston jashtë asaj që është thelbësisht njerëzore”, thotë Bergson në essenë e tij ‘E qeshura’.

Nuk dua këtu të analizoj shkaqet, mënyrat dhe format e të qeshurit dhe humorit. Por dua të theksoj aftësinë e njeriut për të bërë humor, dhe për të lexuar humor.

Jo çdo njeri di të bëjë për të qeshur në mënyrë të përgjithshme. Shumë pak njerëz kanë aftësinë të jenë humoristikë. Ata kanë të lindur apo të zhvilluar aftësinë për të zbuluar atë që thelbësisht, njerëzishëm është qesharake dhe komike në ngjarje, tipare apo dinamika të ndryshme njerëzore, dhe këtë ndjeshmëri dinë ta transmetojnë te sa me shumë njerëz.

Gjithkush nga ne ka batuta dhe humor, por kjo nuk i funksionon me këdo; funksionon vetëm kur kanalet mes njerëzve hapen dhe të kuptuarit është i garantuar.

Thënë këto, kuptojmë se arti i humorit nuk është gjëja më e thjeshtë në këtë botën artistike ku notojmë.
Dhe sipas meje, nuk ka art më të vështirë, nuk ka krijim më të komplikuar, më neurologjik, më fantazioz, më mjeshtëror, se rrëfimi humoristik. Në tërë leximet e mia, librat që vërtet të bëjnë për të qeshur janë të rrallë sa numërohen me gishtat e dorës, dhe mund t’i them shumicën e tyre me tituj dhe rrethana leximi. Mund të kujtoj fare mirë të qeshurat nga Urmeli që mbiu nga akujt. Nga Epika e kapiten Vrungelit. Nga Don Kishoti.

Nga faqe të caktuara të Shvejkut. Dhe duke kuptuar fare mirë, e kjo askujt nuk i shpëton, ku humori është skematik, edhe pse qesharak, dhe ku humori është i shëndetshëm. Dhe pa dyshim, dua t’i dedikoj pjesën e parë të këtij shkrimi, humorit të parezistueshëm të disa librave që kam lexuar si i rritur, për të rritur. Zonja Vdekje, e Bukowski. Një humor beat, rrethanor, spontan, ku njeriu është rob i rrethanave tragjikomike. Ku fati e merr përpara, e rrokullis si një cowboy endacak. Humor të tillë e gjejmë shpesh nëpër letërsinë Beat dhe post Beat, madje nuk do ta thoja Beat, sepse rrethanat e personazheve të asaj lloj letërsie janë tragjikë në thelbin e tyre, ndërsa Zonja Vdekje e Bukowsi apo romane të caktuara te Philip K. Dick, janë vepra me humor në situata e lëvizje.

Do vë theksin, mbi dy vepra thellësisht humoristike. Dy libra me të cilët kam qeshur vërtet, aty, ulur, duke lexuar vetëm, me veten time, gati duke folur me vete, ashtu si çdo e qeshur ka një grimcë çmendurie brenda. Im ungj Oswald, i Roald Dahl. I vetmi libër për të rritur i Roald Dahl. Dhe Asnjë Lajm nga Gurbi, i Eduardo Mendoza. Dy libra situatash, fare të ndryshëm nga njëri-tjetri, i pari flet për një xhaxha që gjen një pluhur çudibërës afrodiziak në Afrikë, dhe e sjell dhe e fut në lloj-lloj situatash përmes udhëtimeve e takimeve me personazhet më të spikatura te Europës. Një aftësi, fantazi gjeniale e Roald Dahl, një njohje unike e personazheve, dhe sjellja humoristike vjen përmes groteskut të sjelljeve të personazheve historike në një rrethanë të caktuar.

I dyti, është një gjenialitet më vete. Gurbi është një alien i rënë rastësisht në Barcelonë, humbur e kamufluar mes njerëzve, duke dhënë njëkohësisht tëhuajësimin e Gurbit me sjelljet njerëzore, dhe përpjekjen e tij për t’u përshtatur mekanikisht. Dhe përmes këtyre dy mekanizmave, duke bërë një analizë fenomenale të Barcelonës, katalanasve, dhe rracës njerëzore në përgjithësi. Të dy këta libra janë kampionë të humoristikes, të të bërit të qeshësh me lot, dhe unë adhuroj e admiroj mekanizmat, trurin, gjenialitetin e autorëve që dinë të të bëjnë të qeshësh. Sidomos vetëm, me një libër në dorë. Gjenialiteti i të bërit të qeshësh me letërsi, krijimin artistik më serioz dhe cerebral të njeriut.
Nuk dua të harroj dhe një autor shqiptar, qofsha i gabuar, por në dijeninë time, i vetmi që më ka bërë të qesh me letërsi, me pakëz grimca e situata, që është Kadare, me Kronikë në gur, Çështje të Marrëzisë, Breznitë e Hankonatëve. Pra, me ciklin e Gjirokastrës. Kështu, pjesa e parë e shkrimit është adhurim për autorët që na bëjnë të qeshim.

Shkrimi i sotëm është gjithashtu i nxitur nga një vëmendje dhe spikatje e leximeve të mia të rastësishme (rastësia ishte thelbi i natyrës së qetë të shkrimit të kaluar, e kam vënë re prej disa kohësh një lidhje të rastësishme të shkrimit paraardhës me atë që e pason) të dy librave rresht, pa ndonjë qëllim të caktuar leximi. Nuk është shkrim thellësisht analizues dhe as shkrim pyetës, por konstatues.

Në listën time të librave, pa e ditur se ç’mbanin brenda, lexova rresht Misteri i Kriptit të magjepsur, te Eduardo Mendoza, dhe Ankthi i portierit para penalltisë, i Peter Handke. Rastësia donte që të dy këta libra të kenë në qendër personazhe kryesore me probleme mendore. Të dy leximet janë gjeniale. Të dyja mënyrat e shkrimit, metikuloze, detajiste, thellësisht zhytur në devijancën mendore të personazheve. Por, vijmë te e qeshura, te emocioni i shëndetshëm, pozitiv, ndjesia që të lë një lexim; në librin e Mendozës, personazhi është trajtuar me humor, me lehtësi, si një re që lëviz kuturu nga era, ndërsa në librin e Handke, personazhi është një gur i rëndë frymëmarrës, që të le ndjesi të keqe pështjelluese. Handke tregohet një përshkrues, një analizues unik, detajist, futet në kafkën e personazhit dhe ecën përmes trurit të tij. Mendoza bën të njëjtën gjë, duke folur e vepruar si një skicofren tipik. Por diferenca mes dy autoreve është humori.

Mendoza është një mjeshtër i rrallë, si duket një traditë iberike kjo, i humorit më të hollë, me të cilin përqasem për herë të dytë pas Gurbit. Ti qesh, mendon, habitesh si mund të futet në lëkurën e personazhit në këtë menyrë, dhe habia është e shumëfishtë, sepse mua si autor është e vetmja aftësi që më bën zili – letërsi që përtej tragjikes, të bën për të qeshur.
Ndërsa Handke është serioz. I rëndë. Frymëmarrës. Stresues. Leximi i tij, edhe pse kupton që po flasim për një autor të madh në çdo faqe të shkruar, leximi i tij të streson, të fut një gjendje sikleti, dhe të pështjellon energjinë personale.

Përse na duhet ne të mësojmë për një të çmendur në formën e personazhit te Handke? Përveçse për show off të vetë mendjes gjeniale (nuk duhet humbur kurrë rasti për të thënë, edhe të çmendur, siç e dimë tashmë) të Handke?

Personalisht preferoj Mendozën, autorët e mbrujtur me zgjuarsinë e humorit; preferoj gjeninë plot dritë të gëzuar të shpërfaqjes së tragjedisë së ekzistencës njerëzore me aftësinë më domethënëse të trurit njerëzor, të qeshurën.

RockRrëmujë 20 - Nature Morte

20/09/21


Kurrë nuk kam pasur empati apo ndonjëlloj sado të vogël admirimi per Natyrën e Vdekur. Gjithmonë më ka përçuar ndjesi jo të mira, diçka e pluhurosur, statike, e pavlerë, një ngërç, një situatë pa dalje, një makth. Mollë, dardhë, ngjyra të feksura, të theksuara, kontraste, shkëlqime sysh fazanësh të ngordhur, pupla vivide në ngjyra të krijesave të vdekura; nuk kam kuptuar dot se si ka piktorë dhe artistë, diçka më gjerë se piktorë, që u dedikojnë tërë jetën e tyre krijuese pikturimit të natyrave të vdekura.

Në hierarkinë e llojeve të pikturës, të paktën në hierarkinë klasike, natyra e vdekur është e fundit në radhë. Por, çuditërisht, shumë e kërkuar në treg. Dhe këtu lind habia e dytë – jo vetëm ka piktorë që merren vetëm me natyrën e vdekur, por ka blerës që kërkojnë të tilla.

Natyra e vdekur gjendet që në varret e faraoneve të Egjiptit. Muret pikturoheshin me afreske të frutave e gjuetisë për ushqim, sepse egjiptianët e lashtë besonin se imazhet do ktheheshin në ushqim të vërtetë. Mori zhvillim si lloj pikture afresku në kohët greko – romake si shfaqe vaniteti, nëpër vilat gjigande, për të rrëfyer tryezën e pasur të të pasurve dhe parisë, sepse pasuria e tryezës ishte një nga shfaqet e fuqisë. Pra kuptojmë, në të dy epokat, arsyet e pikturimit të të tillë lloj kompozicionesh janë të ndryshme dhe të arsyeshme, e të drejtuara nga barku në çdo rast. Natyra e qetë shpërtheu edhe më fort në Vendet e Ulëta në Mesjetën e vonë, me liberalizmin në këto vende, dhe zbehjen e autoritetit të kishës; nuk ishin më në modë pikturat me subjekt mitologjie fetare, por skena realiste të jetës së përditshme dhe, me ndryshimet sociale dhe pasurimin e një shtrese jo fisnike, këta të fundit, sigurisht, kërkonin… natyrën e vdekur. Por këtë e shoh më shumë si imitim të klasikes, si dëshirë për show off, sesa si pasion në vetvete, sepse pikërisht ky pasioni në vetvete për natyrën e vdekur është mekanizmi që më bëri të ngacmohem rreth kësaj teme. Ç’dreqin duan njerëzit me kumbulla, rrush, fiq, ftonj, fazane, pula, peshq te vdekur, koka derri, proshuta e kofshë të tymosura ose jo, lule e gjethe? Që nga Caravaggio gjakatar e njerëzor propulsues, e deri te Juan Gris me kubizma e çudira fantazioze, të tërë rreth tryezës? Mos vallë i ka shtyrë oreksi? Apo pagesat? Si vallë, natyra njerëzore shkoi nga peisazhet e gjuetisë së bizontit në afresket e lashta, drejt kofshës së derrit e pjeshkës së vdekur rrugës pa kthim drejt kalbjes?

Urrejtja ime ndaj natyrës së vdekur nuk vjen vetëm në pikturë. Ulur në tryezën e ngrënies, në restorante, edhe për shkak të ngopjes pas ngrënies, por kryesisht për shkak të vdekjes që paraqesin, urrej pjatancën me fruta që vjen pas drekës së shërbyer. Frutat e prera, të përgatitura, gati për të zgjatur pirunin e për t’i shtënë në gojë. Imagjino pastaj, kur në ndonjë lloj kuzhine hiperentuziaste, u hedhin këtyre frutave çokollatë të shkrirë, apo çfarëdosoj sherbeti a sheqeri përsipër. Instalacioni duhet të quhet vdekje mbi nature mort. Lëndë të pajeta si krijimet njerëzore u hidhen lëndëve të vdekura, siç janë frutat e këputura e të prera aty, gati që t’i llupësh ti.

Urrej pjatancat me fruta të vendosura nëpër tryeza. Ha shumë rrallë fruta të shërbyera në këtë mënyrë. Por, ngjitem në pemë si fëmijë të këpus fiq, të shkund dardhën, të këpus mollët, e madje t’i ha aty në vend, rrethuar nga grenxa, miza, duke u larë pluhurin me ujë e duke flirtuar me dheun dhe pisllëkun e natyrës.

Dhe pse ndodh kjo gjë e çuditshme? Për shkak të jetës. Nuk ka jetë në frutat e servirura, në pjatanca, në krijesa gati për dekompozim. Por njeriu është një krijesë e jetshme dhe, impulsi ynë i madh, është të ushqehemi me jetë. Të zhgërryhemi nëpër pemë e nëpër ferra, të vjelim frutat nga degët, të marrim lëngun e jetës ende të lidhur me pemën amë, me tokën amë. Të ushqehesh me qelizat ende të gjalla, ende në komunikim të drejtë me nënën natyrë. Njeriu do të rrezikojë. Do të gjuajë. Do të këpusë. Do të pushtojë. Do të ndryshojë natyrën. Të fitojë mbi të. Të marrë frytin nga pema. E ndaluar? Akoma dhe më mirë. Njeriu do të ndihet zot, mbi natyrën. Do të ndihet në kontroll.

Në një bisedë të llojit ‘kush rrëfen me shumë gjëra’ me Henri Çilin, i cili ka qenë dhe ftuesi dhe pritësi i Luc Ferry në Tiranë, më rrëfeu se filozofi francez kishte një ide interesante mbi nocionet e jetës, humanizmit, trans-humanizmit, dhe nature morte. Sipas tij, natyrë e vdekur është çdo krijesë me drejtim të përcaktuar. Kafshët, dihet fare mirë çfarë cikli kanë në gjalljen e tyre. Para pak ditësh më kafshoi një qen. Kaq është më e shumta që një qen i vetmuar mund të bëjë. Është projektuar i tillë. Një tufë qensh, mund të të vdesin. Dhe kaq është më e madhja që ata mund të bëjnë. Nuk dalin nga skema e tyre e trashëgimisë gjenetike. Po kështu dhe bimët, malet, gurët, peshqit, kandilët e përjetshëm të thellësive. Spektri i veprimit të tyre eshtë thjesht gjallimi dhe trashëgimi i species brenda ngushtësisë së kostumeve që u ka përcaktuar natyra. Po njeriu është krejt diçka tjetër. Njeriu del nga kostumi i tij, nga trashëgimia e tij, nga ajo çka kafsha-njeri ka të përcaktuar me kod gjenetik, dhe rritet, zhvillohet, organizohet, operon, në tërë mbretëritë, duke vendosur për fatin dhe jetën e tërë këtyre shtresave të nature mort të tjera poshtë tij. Njeriu është zot. Njeriu është jeta vetë. Njeriu mendon. Njeriu qesh.
Ndaj, një mollë e këputur nga pema, nuk krahasohet kurrsesi me mollën e prerë me feta dhe pirunin e bukur vendosur pranë saj. Ndaj, thuajse, thuajse, nuk e kuptoj eksistencën e pikturave të natyrave të vdekura.

Sidoqoftë ama… ka një sekret brenda nature morte, që sapo e kam zbuluar. Zbulimi më erdhi duke parë ngultazi një pjatancë me fruta, dhe dinamikën e pamenduar të hapësirë-kohës në to.
Ndërsa një kokërr kumbull, një kokër rrush u rrokullis nga frutiera, zbulova një element unik dhe mistik në to. Mendoj se është i ngulitur thellë brenda të pandërgjegjshmes njerëzore, ndaj në historinë e njeriut pas krijimit të shoqërisë dhe institucioneve, pra pas zbulimit të aftësisë njerëzore për të abstraguar, gjithmonë është gjendur diku në ndonjë cep një natyrë e vdekur. Momenti që zgjedh artisti për të pikturuar, frutat, kompozicioni, kujtesa fotografike nga e cila lind skica, ngërthen brenda saj pikërisht të vetmen gjë që njeriu nuk e ka kontrolluar dot, nuk e ka shpjeguar dot plotësisht, nuk e ka manipuluar dot, por e ka admiruar dhe i është trembur njëherësh, pa kompromis. Rastësinë. Rastësinë e kompozicionit, rënies së një kokrre, dhe mosrëniës së një kokrre, mundësive të panumërta të mënyrës si janë pozicionuar këto objekte.

Pikturimi i natyrave të vdekura, ndoshta, mban brenda si akt, pikërisht tallazet tona të pandërgjegjshme të frikës ndaj vdekjes dhe, shtytjes e admirimit të jetës. 

RockRrëmujë 19 - Vacation mode on? Off?

 

13/09/21

Ndërsa mora pushim nga RockRrëmujë për një muaj, dhe Suela kreu i “Leteratura”, më pyeste e më ngacmonte dy javët e fundit në do rifilloja, mënyra më e mirë e rinisjes së kolonës ishte të shtyja tërë temat e tjera që kam mbledhur e trajtuar këto kohë, e të mendoja pak për pushimin.
Ç’nocion është pushimi? Nga pushova unë? Unë mora pushimet nga Rrëmuja që nga ana tjetër të punoja në klinikë. Pastaj mora pushim nga klinika që të punoja me romanin, pastaj ndalova romanin, që të beja plazh dhe lexoja, pastaj reduktova leximin që të bëja not, të pija, të vija mendjen në gjumë e të kaloja kohë me familjen e me miqtë e mi. Pastaj u shkëputa nga bota e lëvizshme, për t’u kthyer në të palëvizshmen, letërsinë. Ndërkohë kam marrë goxha kohë pushim nga të pikturuarit, dhe e ndjej veten si hark të ngarkuar e maturuar plot me ide të reja fomash e ngjyrash. Pushime pas pushimesh, mes pushimesh. A pushojmë ndonjëherë vërtet? I will live when I’m alive and sleep when I’m dead këndon Bon Jovi. Derisa të më rrotullojnë në varr e kockat të më pushojnë. Po. Pushon zemra? Pushon aktiviteti bioelektrik në tru? Pushon fryrja dhe çfryrja e mushkërive, labotatori i superkomplikuar i mëlçisë? Ndërkohë, edhe pse ingranazhet e punës së krijesës së gjallë nuk pushojnë, jeta nuk pushon, makineria vetë ka maksimumi 5 ditë autonomi pune pa gjumë, pra pa pushim. Ka dhe përjashtime, pacienti im Francesco, më rrëfeu qe kishte 20 vjet që nuk flinte gjumë asnjë sekondë. Kohën e mbushte duke lexuar ose bentë një punë të dytë natën. Ka dhe përjashtime të tilla bizarre, për të na rrëfyer që natyra është shumë më e gjerë se truri jonë.

Sidoqoftë, pushimi është diçka thellësisht natyrore, e ngërthyer në kodin tonë gjenetik. E si pasojë, dhe në tërë kodet tona sociale. Që nga ai zyrtari, kodi i punës, kodi social i punë-pushimit, që rregullon ciklet e shoqërisë; punëtorët marrin pushime, ditë shtesë pune, pushime të gjata, të shkurtra, orët e punës – miku im Jani rrëfen se në Mynih në punën e tij e detyrojnë të marrë pushime të shpeshta që në punë të ketë rendiment sa më të lartë për shembull. Dhe, deri te më i lashti, kodi etik fetar, judaiku përkatësisht, që është në themel të kulturës Perëndimore, me të dielën e famshme të Zanafillës, kur Zoti pushon pasi ka krijuar botën, (kryevepër, Zoti me një lule tërfili në buzë nën hijen e një mullari duke pushuar) e si pasojë, tërë shëmbëlltyrat e tij, njerëzorët, pushojnë dhe ata ditën e dielë.

Më vjen në mendje etimologjia e fjalës, holiday, ditë e shenjtë, e dielë, praktikisht e diell, dita ku festohet dielli, natyra, dita kur ti adhuron natyrën në liri, ose Holi, dita kur në fenë hindu, celebrohet fundi i dimrit dhe fillimi i pranverës, afrimi i njeriut me tokën, paqtimi me natyrën. Nocioni i pushimit pra vjen që nga fizikja, që nga lashtësia, e deri te kodi social.

Suedia ul orët e punës, ditët e punës, duke i dhënë më shumë hapësirë kohës personale të njeriut. Të pasurit punojnë sot me nocionin që të mos u duhet të punojnë më. Të pasurit punojnë që të dalin në pension në moshën 45 a 50 vjeçare. Të varfërit dhe shtresa e mesme punojnë që kur të dalin në pension mos të shqetësohen më për problemet e jetës. Por janë të varfërit dhe shtresa e mesme që realisht dalin në pension 65 vjeç, dhe e përjetojnë (si ndoshta dhe është) si moment depresioni dhe padobishmërie, ndryshe nga të pasurit që e jetojnë ‘pensionin’ e tyre si celebrim ndaj jetës, mbushur plot me ngjarje e kënaqësi.

Aristokracia kishte tipar kryesor të saj faktin që, njerëzve të kësaj shtrese nuk u duhej të punonin. Dhe, ashtu di Descartes, e Voltaire, shumica e mendimit europian dhe Perëndimor si pasojë, u formësua nga njerëz të klerit, që nuk u duhej të punonin dhe njerëz të aristokracisë, që nuk u duhej të punonin.

Ndërkohë, për të krijuar kushtet që filizat e mendimit të zhvilloheshin, punuan breza e breza skllevërish, punëtorësh, bujqish e zanatçinjsh të çdo lloji. Pa u marrë specifikisht me Komunën e Parisit, që nuk ishte një lëvizje e bazuar te mendja por te barku, duhet thënë që Marksi ishte mendja kryesore që vendosi theksin dhe vëmendjen sociale te punëtorët, por pas Marksit gjërat morën pak si fort përpjetë, dhe nga shtresa punëtore pritej mendim i thelluar e ndryshime rrënjësore të mendjes së njeriut, por ky pretenciozitet nuk na çoi shumë larg, veçse në krijimin e lakunave të dhunës, terrorit, gjakut, diktaturave, dhe shkatërrimit më të madh te esencës njerëzore, siç ishin sistemet komuniste. Dhe, çfarë është në thelb të tërë lëvizjeve ekstreme njerëzore në tërë historinë? Paraja? Jo në të vërtetë. Është pushimi. Liria e të pushuarit, kur do dhe si do. Ja për çfarë duhet dhe paraja. Dhe ç’ është pushimi në thelb? Qasja gjithmonë e më e madhe e njeriut me anën e tij më primitive, dhe me natyrën. Dhe në fund të fundit, ky shkrim është ndërtuar për të bërë pyetje, jo për të dhënë përgjigje. Por kam një bindjen time, se në thelb e tërë kjo histori e punës dhe pushimit është lufta e përjetshme, tipari kryesoj njerëzor, ajo që na bën njerëz, e Nature versus Nurture, e natyrës, kushteve te jashtme, dhe e aftësisë së njeriut për t’u kujdesur të ndryshojë ambientin në funksion të vetes.

Dhe besoj që në të vërtetë, ne, ashtu si pjesët tona të ingranazhit, nuk pushojmë kurrë, gjithmonë makineria jonë qetësohet pak nga funksionet e saj për të marrë një shije të asaj që është më e mirë, më lart, me shpërblyese. Duke e kthyer kështu në përditshmërinë e saj, me premtimin e një shijimi edhe më të mirë të herës tjetër. E tërë lufta jonë bëhet për të ngjitur katet e ekzistencës në kualifikimin dhe mundësinë për ‘shije më të mirë’.

Ka dhe raste kur shumë njerëz punojnë derisa vdesin, padyshim, dhe puna i mban gjallë, por nuk dimë ta ndajmë këtë, në është nurture, apo forcë zakoni që bëhet nature ‘per se’.  Sidoqoftë, përjashtime ka, siç e theksova më sipër.

Në fund, gjithçka është në thelb, etje për liri, dhe krijim i pafundmë estetik. Ndaj, RockRrëmujë vazhdon.

RockRrëmujë 18 - Çështje me Dua Lipa, Atdhe, e gjëra të tjera

RrockRrëmujë është konceptuar për t’u angazhuar me tema e artistë të çimentuar në histori, në ndërgjegjen popullore, në psiqikën kolektive, e kryesisht nuk mund të negocioj poshtë, fjala vjen, Pink Floyd.

Por, është e pamundur të jetosh në kohën tonë e të mos ngacmohesh e entuziazmohesh nga ngjarjet e përditshme. E në këto ngjarje të përditshme, e muzikë të përditshme, e situata të ditës, nuk mundet kurrsesi, te jesh një hater i Dua Lipa. Faktikisht, mua më duket se tërë bota e do Dua Lipa.
Dua Lipa vjen në Shqipëri dhe, si gjithmonë, si akujt e shkëputur nga akullnajat e Arktikut notojnë opinionet pse Dua duhet (kupto – me dasht) pse Dua pritet, pse Dua respektohet, sa krenarë jemi për Duan, Dua na nderon, ç’ka bërë Dua për Kosovën, ç’ka bërë Dua për Shqipërinë.
Së pari, këto histori dëgjohen për çdo shqiptar të famshëm. Çfarë bëri Kadare për ne, çfarë bëri Nënë Tereza për ne, Inva Mula, Ermonela Jaho, Tedi Papavrami, çfarë bëri për Shqipërinë Anri Sala, çfarë bëri Rita Ora, e dreqi e i biri, duke shkuar te Jean Moreas, Karl Gega e famiglia Durrazzo; mjafton të jenë të suksesshëm, e tërë shqiptarët presin që këta njerëz të bëjnë diçka për ta.
Çdo njeri, së pari, i përket vetes dhe familjes e të dashurve të tij. Do vijë një kohë, që përveç ndonjë krenarie të largët e thellësisht antropologjike, koncepti i atdheut nuk do të ekzistojë më. Do vijë një kohë që, Toka do jetë atdheu ynë. Artistët ndërkombëtarë e kanë njohur ndërkaq këtë kohë. Bota është një fshat i stërmadh.

Në këtë koncept të lirë, asnjë artist nuk ka pse t’i detyrohet vendit të tij për asgjë. Lëre pastaj vendit të origjinës, si Dua Lipa. Dua ishte foshnje kur ndodhi Lufta e Kosovës, e sot në epokën e re që po jetojmë, nostalgjikët e marsheve të luftës duhet të mësojnë veshët me muzikën botërore elegante të Duas. Dua erdhi në Tiranë, adoptoi një kopësht, bëri Sunny Hill Fest në Prishtinë, e kaq është shumë për dikë që i mjafton ekzistenca dhe sukseset për t’i bërë mirë vendit të vet. Dua është fantastike në tërë këtë.
E dyta, ndërsa lexoj The Illogic of Cassel të Enrique Vila-Matas, një nga autorët spanjollë e europianë më të mëdhenj të kohës, diku më del para se si personazhi kryesor këshillohet të shohë disa vepra të X e Y, e sidomos nje vepër që quhet The Oblique Clock nga ‘the albanian artist Anri Sala’, sepse është shumë e rëndësishme ta shihte si shfaqe të artit kontemporan.

Dhe, këtë fakt e gjen dhe në faqet e tjera të librit.
Nuk ka sesi të mos gufohet zemra që një bashkëatdhetari yt të ketë të tillë sukses me veprën e tij, e të përjetësohet në një vepër letrare, e të njohë të tillë sukses europian e botëror. The albanian artist. Fjalë sublime për underversin tonë shqiptar.
Por, çfarë shoh unë pas këtyre fjalëve? Anri Sala vërtet etiketohet albanian artist, por nuk u bë në Shqipëri. U bë jashtë vendit të tij. Ismail Kadare nuk do kishte njohjen dhe rëndësinë qe ka sot në botë, nëse nuk do ishte botuar në frëngjisht e nuk do kishte një agjent letrar të huaj. As Inva, as Ermonela, as Tedi nuk shkëlqyen nga Shqipëria. Ka plot muzikë e muzikantë këtu që duhej të ishin minimalisht të famshëm ndërkombëtarisht. Këngë të Ritfolk, Elton Dedës, këngë të Djemtë e Detit, këngë të Minatori, Gjurmët, Genc Salihu.

Bojken Lako duhej të ishte një muzikant ndërkombëtar, Qelbanix duhej të ishin të tillë. Një grup i ri shumë interesant, Into thin Air duhet të ishin ndërkombëtarë, e plot muzikantë e muzikë që nuk i zë një shkrim i vetëm.  Por nuk janë ndërkombëtarë. Ndërkohë, ka muzikantë e autorë nga vendet fqinjë, që kanë audiencë ndërkombëtare. Dhe Dua e Rita, nëse do kishin mbetur në atdhe, pak gjëra do kishin arritur. Shqipëria e Shqiptaria është një nënë që i ha bijtë e saj. Është kuçedër e egër.
Dje, ndërsa flisja me një mik për djalin e tij rishtar futbollist, më tregoi si i kërkonin lekë për ta futur në skuadër, e pastaj lekë për ta futur në lojë. Ja, ky është mallkimi i shqiptarëve. Shqiptarët që presin nga shqiptarët e suksesshëm jashtë vendit, së pari duhet të bëhen njerëz vetë. Suksesi është vetjak, në çdo moment e çdo sekondë të jetës sonë të përditshme; suksesi është në punën tonë të përditshme, të bësh mirë atë që fati të ka përcaktuar të bësh. E si fillim, të mos t’i kërkosh lekë një prindi që t’i angazhosh fëmijën në lojë. Çdo ishte bërë Rey Manaj, nëse do kishte ndenjur në Shqipëri e nuk do kishin emigruar prindërit në Itali? Ndaj shqiptarët e shëndetshëm, para se t’u kërkojnë llogari bijve të suksesshëm të Shqipërisë, të bëhen etër të mirë e të përgjegjshëm të vendit të tyre. Çdo veprim që bën secili nga ne sot, ka një efekt ciklopik pas 10 a 15 vitesh. Ndaj riparimi shqiptar është kryefjala, jo entuziazmi, zelli tifozerik, krenaria apo kërkimllogaria shqipe.

Së treti, pse e duam Duan? Krijesa Dua Lipa, të bën ta duash. Por jo nga emri, i cili është sidoqoftë paracaktues i njeriut, mendoj unë. Dua na bën ta duam, sepse Dua bën një muzikë të ëmbël, aspak pretencioze, përkëdhelëse, të dashur, alegro, plot gëzim, me emocione shumë fine, elegante, pozitive, duke ngacmuar ndjesitë më të çiltra e të këndshme tonat, në një botë plot me trazime, halle, probleme, zvarritje, pluhur, ndjenja të rënda, zymtësi, e tinguj të angazhuar, e muzikë të rëndë, pretencioze, politike. Ku politika dhe makrondjenjat hyjnë kudo, kemi Duan, një muzikante që në mes të rrëmujës njerëzore, qesh, ulet, bën muzikë të lirë, këndon, e i dedikohet ngazëllimit njerëzor. Ndaj, Levitate with Dua, e merre jetën më me shije e gëzim. Në këtë botë rëndësi ka vetëm çfarë bën ti. Ndaj shijo, e bëje mirë.

RockRrëmujë 17 - Shkrimtarë mbi shkrimtarët, dhe shkrimtarë

Në një mënyrë te mrekullueshme, Woody Allen ka dhënë te filmi i tij “Midnight in Paris” një dialog fenomenal të supozuar, midis Hemingway dhe një shkrimtari të ri. Muzikantët thonë gjithmonë fjalë të mira për njëri – tjetrin. Piktorët po ashtu.

Kanë ndikime, idhuj, tabu, luftëra të brendshme. Po kurrë si shkrimtarët. Hemingway te Misdnight in Paris i thotë atij djalit të ri që po shkruante një libër: “ Unë të urrej ty. Të urrej sepse nuk shkruan aq mirë sa duhet, ose të urrej sepse shkruan më mirë se duhet. Në çdo rast, shkruan dhe je kundërshtari im. Unë jam më i mirë se ty.” Kjo eshtë kuintesenca e letërsisë. Shkrimtarët më të mirë janë ata të vdekurit. Sepse ata nuk na kërcënojnë hegjemoninë. As inteligjencën. As zotësinë.

Sidoqoftë, shkrimtarët janë pasojë e njëri – tjetrit dhe e miliona mënyrave të rrëfimit. Ndërsa po shkruaj një libër tani, mbi dëshirën për të mos vdekur, mbi udhën e njeriut drejt jetës, drejt dëshirës për pavdekësi, e dëshpërimin e tij që jeta është e përkohshme, por nga ana tjetër kjo është ajo që bën njeriun atë që është. Ndërsa shkruaj këtë, më ngulmon ndërgjegjia që këtë temë e kanë lëvruar 4000 vjet përpara, në Epin e Gilgameshit. Unë thjesht po e shkruaj në një formë më të re, që dua të bëhet edhe më e vjetër se Epi.

Dhe prapë, sidoqoftë, shkrimtarët nuk e honepsin dot njëri – tjetrin. Unë të urrej ty. Sepse shkruan keq, ose sepse je më i mirë se unë.

Ndaj, vijmë te pika dy e shkrimit; më kënaqin, pra më argëtojnë shkrimtarët e angazhuar tërë zell, që ulen e marrin përsipër të shkruajnë mbi shkrimtarë të tjerë.

Nisin e thurin krijime shkencore, se si gjuha dhe forma e përdorur nga ky shkrimtari që ata njohin, është shumë e lartë, dhe idiomat, sintaksa, metagjuha, intertekstualiteti, gjurmët e x apo y shkrimtari të madh, formula e re që aksh shkrimtar i zgjedhur ka shpikur, etj etj. Nisin e thurin ditirambe e këngë hyjnore mbi çfarë shkrimtari, mik i zgjedhur, ka shkruar. Përdorin tërë teorinë e letërsisë për të shpjeguar çfarë artisti është shkrimtari në fjalë.

E tërë kjo është qesharake. Qesharake në mënyrën më ekstreme. Njerëzit shqiptarë çdo ditë përballen me lekun, luksin, hallin, plazhin, bukën, shkollën e fëmijëve, makinën e komshiut, shtëpinë, kredinë. Ose me famën, dhe kush i ka buzët dhe cicat më të bukura, kush ka më shumë dashnore se kush. Dhe vijnë ca shkrimtarë që dëshirojnë të ngrenë, përmes ca shkrimeve mjerane, shkrimtarë të tjerë, me shpresën se kur të vijë radha e tyre, këta bashkëvuajtës shkrimtarë, do u kthejnë favorin.

Mua personalisht kjo gjë më argëton pa masë. Sot madje, lexova në një gazetë letrare, një shkrim mbi një shkrim mbi shkrimtarë. Pra, analizojmë analizuesit e shkrimtarëve. Kësaj i thonë me vdek nga të qeshurit.

Serioziteti e solemniteti që shpjegojnë arritjet e njëri – tjetrit shkrimtarët, është qesharak. Lexuesi, as që do të dijë budallëqet teorike që shkruajnë shkrimtarët për gjeninë krijuese të njëri – tjetrit. Dhe kemi një problem shumë të madh. Që kritika letrare ka krijuar një qark të mbyllur midis letrarëve e letrareve. Ndërkohë që lexuesi merr të kuptojë diçka nga shkenca dhe jeta e këtyre kritikëve shkrimtarë, e s’kupton asgjë. Dhe thotë, “vari leshtë shkrimtarëve shqiptarë se janë të lodhur”. Sigurisht që janë të lodhur.  Për mua personalisht nuk ka shkruar asnjë koleg shkrimtar, fatmirësisht; thjesht në rastin më të mirë më anullojnë, bëjnë sikur nuk jam, por dhe sikur të shkruanin, do kishin  shkruar diçka shumë të dëmshme, që lexuesi do e kishte kapur, e do më kishte deklasifikuar dhe mua.

Një të vërtetë në këtë mes ka. Shkrimtarët shqiptarë janë të lodhur. Më së shumti shkruajnë ca budallallëqe, që janë të destinuara të dështojnë. Komplikime anësore. Halle. Dëshpërime. Vuajtje. Jetë e vështirë. Mëshirime. Mizerje. Dëmtime nga regjimi. Mllefe. Siklete. Tërë terreni i letërsisë shqipe është një fushë stërvitore e artistëve të rinj që do sjellin risinë në letërsinë shqipe.

Dhe këtu vijmë te pjesa e tretë e shkrimit.

Letërsia shqipe sipas meje është në një gjendje të dëshpëruar. Sepse askush nuk merr mundimin të lexojë çfarë prodhohet shqip. Është e lodhshme dhe e pavërtetë. Mungon nervi. Mungon shtytja.

Por, unë kam pasur fatin të njoh disa autorë që janë një botë tjetër, një dhomë krejt e re, dyer që duhen hapur në letërsinë shqipe.

Suad Arilla me “Libri i harresës dhe kujtimeve”, Ervin Nezha, “Të vdesësh nën Diell”. Rigel Rizaj, “Ameba”, Alban Tufa, Tobias Xhaxhiu, Memento Mori, letërsi e shkruar rishtaz, pa mllefe, pa probleme, një botë krejt tjetër, një letërsi krejt tjetër, situata krejt të reja. Geverina Muzhaqi, me “Ngjyra e turpit”. Po nuk janë vetëm këta. Ka dhe të pabotuar ende, që mua më është dhënë mundësia t’i lexoj, si pjesë jurish. Behar Jacaj, me përmbledhjen “Rrëfimi i tredhjes”, apo Dionis Prifti me “Bar Sahara”. Apo Lumni Bajrami me “Kuajt e Aeroportit”. Apo Alban Tufa me “Porta nr. 124”, apo “Fate të Hijezuara”, një libër fantashkence i shkruar nga nje vajzë super e formuar, e quajtur Xhoana Jaku. Këta të fundit të pabotuar, por me potencial letrar fantastik që cilado shtëpi botuese do ishte krenare t’i kishte kuajt e vet të fitores.

Kemi letërsi të re. Jashtë skemave të vjetra, të lashta, të lodhura, te mërzistshme, të besdisshme, me histori e legjenda të kohës së diktasturës, apo të kohës se besdisshme që lexuesit shqiptar ia sjell në majë të hundës.

unë besoj në aksiomën e thjeshtë të Toni Morrison, letërsi e mirë është ajo që nuk është shkruar akoma, atë shkruaj ti, ose, në rastin tonë, atë lexo ti. Dhe letërsia shqipe, po ecën mirë, në një llogore serioze të fortë e të gatshme për të qënë pjesë e botës.